Vanaf vandaag, dinsdag 17 juni, gaat het controversieel verklaren een nieuwe fase in. Dit politieke proces kan kansrijk zijn om ook als burger, bedrijf of belangenvereniging onderwerpen enerzijds te framen als ‘te belangrijk om aan een demissionair kabinet over te laten’ of anderzijds te framen als ‘te belangrijk om vertraging op te laten lopen’. De Tweede Kamer stemt op dinsdag 24 juni over alle onderwerpen, waarna definitief is vastgesteld welke thema’s controversieel zijn.

In dit achtergrondartikel gaan we dieper in op het fenomeen controversieel verklaren. Eerst leggen we uit wat controversieel verklaren precies inhoudt: wat betekent het als de parlementaire behandeling van een wetsvoorstel of beleidsvoornemen tijdelijk wordt stilgelegd na de val van een kabinet of na verkiezingen? Vervolgens kijken we naar het proces dat daaraan ten grondslag ligt – zowel formeel als in de praktijk – en zowel in de Tweede als in de Eerste Kamer. Wat staat er op papier, en hoe verloopt het daadwerkelijk?

Daarna analyseren we het controversieel verklaren aan de hand van drie thema’s. We bespreken hoe er in dit proces wordt omgegaan met de positie van politieke minderheden. We bekijken welke rol het (demissionaire) kabinet speelt in deze parlementaire procedure. En tot slot gaan we in op de historische context: hoe is deze praktijk ontstaan en geëvolueerd?

1. Wat is controversieel verklaren?

Bij een kabinetsval besluiten de Tweede en Eerste Kamer volgens een speciale procedure over het zogeheten controversieel verklaren van stukken: welke wetsvoorstellen, beleidsbrieven en andere stukken nog in behandeling blijven en welke worden uitgesteld tot na de verkiezingen.

Bij het controversieel verklaren laat het parlement de behandeling van een voorstel rusten. Omdat deze vindt dat het onderwerp te gevoelig om zonder nieuw kabinet over te beslissen. Zo blijft de keuzevrijheid behouden voor de nieuwe coalitie en bovendien versterkt het de democratische legitimiteit van besluitvorming na verkiezingen.

2. Het proces

Het proces van controversieel verklaren beweegt zich tussen formele regels, zoals vastgelegd in het Reglement van Orde, en informele gebruiken die in de praktijk zijn gegroeid.

Het Reglement van Orde

Lange tijd was er weinig vastgelegd over de procedure. In de Tweede Kamer werd pas na de verkiezingen van maart 2021 een artikel opgenomen in het Reglement van Orde (art. 11.3) en in de Eerste Kamer zelfs pas in juni 2023 (art. 141), hoewel de Eerste Kamer in 2010 wel al een zogeheten procedureregeling vaststelde. Beide artikelen zijn beknopt van aard, maar leggen desalniettemin het proces grotendeels vast.

Zo blijkt uit het Regelement van Orde van de Tweede Kamer dat zowel de Kamercommissies als individuele Tweede Kamerleden een (schriftelijk) voorstel kunnen doen om een of meer onderwerpen controversieel te verklaren, waarna de Kamer er over besluit (leest: plenair stemt). Dit wijkt af van de Eerste Kamer, waar commissies geen enkele rol hebben in het proces maar dit is voorbehouden aan Eerste Kamerleden (lees: de fracties).

Wel hebben beide Kamers in hun artikelen opgenomen dat de controversieelverklaring geldig is tot een nieuw kabinet is aangetreden óf de Kamer tussentijds anders besluit. Een onderwerp wat controversieel is verklaard, kan dus op elk moment weer niet-controversieel worden.

De praktijk in de Tweede Kamer

Voordat de Kamer besluit welke onderwerpen controversieel worden verklaard, doorloopt elk dossier een vaste route: van een groslijst opgesteld door de griffie, via commissievergaderingen waarin keuzes worden gemaakt, tot aan een stemming in de plenaire zaal.

1.         De groslijst

De procedure voor het controversieel verklaren begint bij de ambtenaren van de griffies van de commissies van de Kamer. Ter voorbereiding op het politieke proces stellen ze een groslijst per commissie samen van alle aanhangige onderwerpen van de betreffende commissie. Meestal heeft de griffie hier wel een paar weken voor nodig. Het gaat niet alleen om wetgeving en debatten, maar ook over brieven en nota’s van het kabinet.

2.         De procedurevergadering

In extra procedurevergaderingen besluiten de Kamercommissies per agendapunt op deze groslijst welke onderwerpen zij wel of niet controversieel achten.

Per keer verschilt het proces in de praktijk. Soms hanteert de Kamer het principe dat het voldoende is dat enkele Kamerleden een onderwerp controversieel willen verklaren (het zogeheten respecteren van substantiële minderheden). En soms komt het echt op stemmen aan. Hierbij gelden de stemmingsregels die altijd gelden in de Kamercommissies: niet de omvang van de partij is relevant, maar het aantal aanwezige Kamerleden telt mee voor de stemverhouding. Wel is bij de samenstelling van commissies rekening gehouden met de zetelverdeling.

De procedurevergaderingen resulteren uiteindelijk in een lijst van onderwerpen die de commissie controversieel wil verklaren.

3.         De plenaire stemmingslijst

De lijsten van de commissies worden verzameld op de plenaire stemmingslijst. De Kamer in zijn geheel stelt vervolgens de lijst vast door te stemmen in de plenaire zaal. Nadat er is gestemd, wordt de lijst met controversieel verklaarde onderwerpen als geheel openbaar gepubliceerd.

Altijd aan verandering onderhevig

Zoals beschreven in de Regelementen van Orde, is de lijst met controversieel verklaarde onderwerpen aan verandering onderhevig. Commissies én fracties kunnen nieuwe onderwerpen voordragen en het omgekeerde kan ook gebeuren: een Kamercommissie of fractie kan voorstellen om een eerder controversieel verklaard onderwerp toch te behandelen. In dat geval richt de commissie of de fractie een brief aan de Kamervoorzitter, vergelijkbaar met een amendement. Vervolgens stemt de Kamer over die brief.

Bijvoorbeeld: dit gebeurt vaak bij een tussentijds gevallen kabinet ná de verkiezingen. De stemverhoudingen zijn veranderd na de verkiezingen en de onderhandelende partijen willen de inhoud van de formatiebesprekingen graag achter gesloten deuren houden.

Wat is de tijdlijn in de Tweede Kamer in 2025?

• Tot en met 16 juni: publicatie groslijsten per Kamercommissie
• Van 17 tot en met 19 juni: extra procedurevergaderingen Kamercommissies
• Op 24 juni: plenaire stemming over controversieel verklaren

De praktijk in de Eerste Kamer

1.         De fracties

De Eerste Kamer kent geen rol toe aan commissies, maar laat het controversieel verklaren over aan fracties. Zij krijgen een lijst toegestuurd met alle bij de Eerste Kamer aanhangige wetsvoorstellen. In die lijst wordt onderscheid gemaakt tussen wetsvoorstellen die al voor plenaire behandeling zijn geagendeerd (A-gedeelte) en wetsvoorstellen die nog bij commissies in onderzoek zijn (B-gedeelte).

2.         De griffie

Vervolgens krijgen fracties (deze keer een week) de tijd om bij de griffie aan te geven welke voorstellen van die lijst zij willen voordragen voor controversieelverklaring. Een lijst van voorgedragen wetsvoorstellen wordt kort daarna per e-mail rondgestuurd. Vervolgens geven de fracties wederom bij de griffie aan of zij bereid zijn steun te verlenen aan controversieelverklaringen die door andere fracties zijn voorgedragen. Voor dit proces wordt doorgaans 2-3 weken uitgetrokken.

3.         De plenaire agenda

Een overzicht van de aangedragen wetsvoorstellen inclusief steunverklaringen van andere fracties wordt vervolgens geagendeerd in het College van fractievoorzitters en ter besluitvorming – diezelfde dag – op de plenaire agenda geplaatst. De Voorzitter zal voorstellen om de wetsvoorstellen waarvan blijkt dat zij op steun van een meerderheid kunnen rekenen controversieel te verklaren, en de voorstellen waarvan dat niet blijkt, niet controversieel te verklaren. Leden kunnen desgewenst om stemming vragen over de controversieelverklaring van een bepaald voorstel.

Wat is de tijdlijn in de Eerste Kamer in 2025?

• Dinsdag 10 juni 2025: College van fractievoorzitters bepaalt het proces en communiceert dit met fracties
• Woensdag 11 juni 2025: griffie stuurt groslijst naar fracties
• Woensdag 18 juni 2025: deadline voor fracties om wensen aan te geven
• Woensdag 2 juli 2025: deadline voor fracties t.b.v. steunverlening wetsvoorstellen
• Dinsdag 8 juli 2025: besluitvorming in het College van fractievoorzitters en plenaire stemming

3. Een drietal thema’s

Wat is de rol van substantiële minderheden?

In zowel de Eerste als de Tweede Kamer is het rekening houden met substantiële minderheden regelmatig een punt van discussie geweest. Er is echter geen consensus over wat een substantiële minderheid inhoudt. In het verleden bestond een zogenaamd ‘minderheidsrecht’, hierin werd een verzoek voor een controversieelverklaring gehonoreerd als deze gedaan was door substantiële minderheid.

In 1994 is de Eerste Kamer overeengekomen dat een aanmerkelijke minderheid recht van spreken heeft. In het bijzonder wanneer verkiezingen het gevolg zijn van een kabinetscrisis. Sinds 2002 is het procedurele uitgangspunt dat controversieelverklaringen gestoeld moeten zijn op een meerderheid, maar dat de Eerste Kamer voorstellen van een substantiële minderheid dient te respecteren.

Maar, de positie van substantiële minderheden kan een heikel punt zijn. Sommige Kamerleden implementeren deze procedure heel precies en zien het tegemoetkomen van een minderheid als een ‘hoffelijkheidsprincipe’, terwijl andere Kamerleden geprobeerd hebben ‘om van de gunst een recht te maken’ (Van Kessel & Nap, 2014, p. 212).

In de Tweede Kamer besluit men bij meerderheid van stemmen over het controversieel verklaren van onderwerpen. Maar hoe die meerderheid geteld wordt, kan per vaste Kamercommissie – en per keer – verschillen. Er bestaat geen ‘rechtsplicht’ tot het ‘honoreren van wensen van betekenisvolle minderheden’ (Van Kessel & Nap, 2014, p. 207). Toch kan de Tweede Kamer altijd besluiten om rekening te houden met een substantiële minderheid. Niettemin blijft het een politieke keuze om een controversieelverklaringsverzoek van een substantiële minderheid wel of niet te respecteren.

Welke rol speelt het (demissionaire) kabinet?

De regering mengt zich vrijwel niet in de procedure rondom controversieelverklaringen. Een bewindspersoon kan wel besluiten om de Kamer te informeren welke gevolgen verbonden zijn aan het controversieel verklaren van bepaalde onderwerpen. Ook kan een bewindspersoon aangeven welke onderwerpen zij of hij sowieso verder willen brengen.  

Zo vroeg demissionair premier Dick Schoof tijdens het debat over de val van het kabinet aan de Kamer om vier onderwerpen niet controversieel te verklaren. Hij noemde nationale en internationale veiligheid, handelstarieven, de hersteloperaties van Groningen en de toeslagen, en de rijksbegroting.

Formeel gezien staat het proces van controversieel verklaren proces dus los van het kabinet. De Kamers bepalen zelf wat zij met de stukken van de regering doen, het staat de regering staatkundig vrij om alsnog op controversiële onderwerpen wetten in te dienen of Kamerbrieven te sturen, maar het parlement zal deze stukken dan niet behandelen.

Geschiedenis van het controversieel verklaren

Wat verklaart men controversieel?

Aanvankelijk beperkte het controversieel verklaren zich tot wetsvoorstellen. Sinds de verkiezingen van 2002 neemt de Kamer echter ook regeringsbrieven, rapporten, algemene maatregelen van bestuur (AMvB’s) en geplande debatten in beschouwing. In 2012 werd zelfs een poging gedaan om een bewindspersoon – staatssecretaris Bleker van EL&I – controversieel te verklaren.

Wanneer wordt er controversieel verklaard?

Ook het moment waarop het parlement besluit tot controversieelverklaring verschilt per keer. In 1994, 2002, 2003 en 2007 werd de lijst vastgesteld ná de verkiezingen. In 2002, 2010 en 2012 gebeurde dat juist al vóór de verkiezingsdatum.

Veel of weinig controversieel?

Hoeveel onderwerpen controversieel worden verklaard, hangt sterk af van de politieke situatie op dat moment. In 1994 ging het in de Tweede Kamer om slechts twee voorstellen. Na de val van kabinet-Balkenende IV liep dat aantal op tot maar liefst 428.

De Eerste Kamer verklaart van oudsher weinig controversieel. Dat komt doordat de Senaat minder direct verbonden is met het kabinet en Tweede Kamerverkiezingen. Toch kan het proces daar juist erg politiek zijn. Zo werd na de verkiezingen van 2023 de Spreidingswet niet controversieel verklaard, maar het zogeheten Stikstoffonds wel. In 2017 vroeg de PVV zelfs om een hoofdelijke stemming om de Associatieovereenkomst met Oekraïne controversieel te verklaren. Dat voorstel haalde het niet.

---

Verder lezen?

https://www.eerstekamer.nl/id/viywdpv47stw/document_extern/100910_procedure_controversieel/f=/viywdqj1gxku.pdf

https://www.tweedekamer.nl/debat_en_vergadering/uitgelicht/hoe-verklaart-de-tweede-kamer-onderwerpen-controversieel

https://www.eerstekamer.nl/nieuws/20250610/procedure_controversieel_verklaren

https://www.eerstekamer.nl/begrip/controversiele_onderwerpen

---

---

De Tweede Kamer dient al jaren steeds meer moties in, wat het instrument volgens critici minder effectief maakt. Henri Bontenbal (CDA) deed daarom een voorstel om een motie-maximum per fractie in te stellen. Afgelopen week verwierp bijna de voltallige Tweede Kamer dit idee echter, na een boeiend debat. De Kamer nam wel twee moties aan – over een live register en de volledige motietitel weergeven – die impact kunnen hebben op het werk van belangenbehartigers.

Voorstel Bontenbal: 150 moties per fractie

Concreet hield het voorstel van Bontenbal in dat elke fractie maximaal 150 moties per jaar mag indienen, aangevuld met één extra motie per fractielid. Daarnaast zou een maximum van twee moties per fractie per debat moeten gelden, met uitzondering van wetgevingsoverleggen. Dit betekent dat een fractie met 20 leden 170 moties per jaar kan indienen.

Als het voorstel van Bontenbal was aangenomen, zou dit met de huidige samenstelling van de Tweede Kamer leiden tot ongeveer een halvering van het aantal ingediende moties ten opzichte van de huidige situatie. De afgelopen jaren is het aantal moties immers exponentieel gestegen. In 2022 werd zelfs een recordaantal van 5.011 moties ingediend. In de laatste maanden van 2024 waren dat er dagelijks gemiddeld zeventien.

Balans tussen effectiviteit en controle

Het debat over het beperken van het aantal moties raakte aan een fundamentele vraag. Hoe waarborgt de Kamer een evenwicht tussen effectief parlementair werk en een krachtige controlefunctie?

Voorstanders, zoals JA21, erkennen dat moties een bot instrument zijn geworden en steunen een quotum om de kwaliteit te verbeteren. Zij wijzen erop dat Kamerleden nog voldoende andere middelen hebben om het kabinet te controleren, zoals amendementen en schriftelijke vragen. Het voorstel om moties te maximeren is dan ook relatief gunstig voor kleine fracties, omdat het verschil t.o.v. grotere fracties beperkt is. Doordat zij niet bij alle debatten aanwezig kunnen zijn, lopen zij bovendien minder snel het risico dat hun moties “opraken”.

Aan de andere kant betwijfelen GroenLinks-PvdA en NSC of een beperking daadwerkelijk leidt tot betere moties. Zij zeggen dat de drang om te scoren zal blijven bestaan, en dat de kwaliteit van moties vooral afhangt van de inzet en expertise van de Kamerleden zelf.

Ook de juridische houdbaarheid wordt in twijfel getrokken. De SP stelt dat een limiet op moties strijdig is met artikel 67 van de Grondwet: vrijheid van beraadslaging van de Tweede Kamer. Bontenbal zegt hierop dat de Grondwet moties niet expliciet noemt en dat het parlement zelf regels mag maken over de manier van werken.

Een kritische kanttekening

Staatsrechtdeskundigen als Wim Voermans plaatsen eveneens kritische kanttekeningen bij het voorstel van Bontenbal. Volgens Voermans is de toename van moties geen probleem op zich. Het is eerder een gevolg van de assertievere rol die de Tweede Kamer de afgelopen vijftien jaar heeft ingenomen. Deze verandering is volgens hem het resultaat van de gegroeide macht van het kabinet.  De motie, zo stelt hij, is een belangrijk instrument geworden in de dualistische verhouding tussen Kamer en regering. Ze worden niet alleen als signaal richting de achterban gebruikt, maar ook als middel om concreet beleid te beïnvloeden. Daarnaast wijst hij erop dat aangenomen moties in veel gevallen daadwerkelijk impact hebben, zoals bleek bij de aanpassingen in de begroting van kabinet-Schoof afgelopen najaar.

Hoe krijgt de Tweede Kamer wel meer grip op de gepercipieerde “motie-inflatie”?

Nu het voorstel van Bontenbal voor een motie-maximum geen meerderheid heeft behaald, is het de vraag hoe de Tweede Kamer hiermee verder gaat. Uit het debat bleek wel dat de zorgen over de motie als bot instrument en de exponentiële toename ervan breed worden gedeeld. Vorige maand schreven we bijvoorbeeld al over het nieuwe beoordelingskader voor moties, een andere poging om het aantal moties terug te dringen.

Het werk van de belangenbehartiger

De eerste motie is een oproep om een live motieregister op te zetten voor de uitvoering van aangenomen moties. De tweede motie schrijft voor dat bij publicatie voortaan de appreciatie en de letterlijke tekst wordt meegenomen.

Deze laatste motie schept meer duidelijkheid, maar of het de publicatiedrang – een belangrijke drijfveer achter de toename van moties – zal verminderen, is niet zeker. Omdat het verzoek aan de regering volledig wordt gepubliceerd, zullen Kamerleden zorgvuldig nadenken over de formulering. Daarbij spelen twee overwegingen een rol: enerzijds wil het Kamerlid daadkracht blijven uitstralen naar de achterban, zeker wanneer de motie via sociale media wordt gedeeld. Voorheen was de samenvatting van het verzoek hier een handig middel voor, nu zal dat mogelijk het volledige verzoek van de motie worden. Anderzijds moet de motie voldoende steun krijgen en mag deze niet te stellig geformuleerd zijn om andere partijen niet af te schrikken mee te stemmen. Als belangenbehartiger zijn dit belangrijke aspecten om in gedachten te houden bij het contact met Kamerleden.

Een ander interessant voorstel is de instelling van een live motieregister, waarin de uitvoering van aangenomen moties wordt bijgehouden. Hoewel de precieze invulling en het beheer nog onduidelijk zijn, kan dit voor belangenbehartigers een waardevol hulpmiddel zijn, vooral in combinatie met het verzoek uit een andere motie om ook de appreciatie van bewindspersonen te publiceren. Voorheen moest men hiervoor het debat volgen of het stenogram raadplegen. Het register helpt bij het monitoren van de voortgang van moties en biedt inzicht in de mate waarin een ministerie ermee aan de slag is. Daarnaast maakt het mogelijk om snel op de hoogte te raken van een dossier, zelfs wanneer iemand later in het proces instapt. Dit stelt belangenbehartigers in staat om tijdig contact te zoeken met het ministerie en actief bij te dragen met kennis en ervaring in de zoektocht naar een oplossing.

Het motie-maximum is van tafel, maar de discussie is nog lang niet voorbij. De Kamer worstelt met een stortvloed aan moties en zoekt naar manieren om grip te houden op de kwaliteit en impact ervan. Of het live register en de uitgebreidere publicatieplicht daarbij gaan helpen, moet nog blijken. Eén ding is zeker: zolang Kamerleden hun stempel willen drukken, blijft de motie een geliefd instrument.

Petitieaanbiedingen zijn een traditioneel instrument binnen de gereedschapskist van lobbyisten en belangenorganisaties. Het recht op petitie staat immers al in de Grondwet. Met een goed voorbereide petitie kunnen organisaties op een symbolische én inhoudelijke manier aandacht vragen voor een onderwerp en Kamerleden direct aanspreken. Dit artikel belicht wat een petitieaanbieding precies is, de manier om een petitie in te dienen, hoe media en digitale tools de impact kunnen vergroten, en waarom petitieaanbiedingen aan populariteit winnen als strategisch middel in public affairs. 

Wat is een petitieaanbieding? 

Een petitieaanbieding is een ceremonieel moment waarbij een organisatie of groep burgers een schriftelijke oproep – de petitie – formeel aanbiedt aan leden van de Tweede (of Eerste!) Kamer. Dit recht, het petitierecht, is grondwettelijk vastgelegd. Hoewel de petitieaanbieding zelf kort duurt, is het een belangrijke gelegenheid om op een concrete manier de aandacht van Kamerleden te trekken. Petities worden doorgaans in ontvangst genomen op dinsdagmiddag, door de Kamercommissie die over het betreffende onderwerp gaat.  

Belangrijke elementen van een petitie 

Het indienen van een petitie begint met een helder geformuleerde boodschap en een duidelijk doel. Een sterke petitie bevat: 

• Een pakkende titel 

• Feiten en cijfers: Onderbouw je oproep met relevante data en onderzoeken. 

• Een duidelijke oproep tot actie: Wat wil je dat de Tweede of Eerste Kamer doet? 

Tijdens het overhandigen van de petitie heeft de initiatiefnemer ongeveer 15 minuten. Hierin kan een korte toelichting gegeven worden over het initiatief, eventuele vragen worden beantwoord, en een foto gemaakt worden van de overhandiging. Het is dus van belang om de kernboodschappen duidelijk te hebben, om in die korte tijd de boodschap zo goed mogelijk over te brengen.  

Het moment benutten: media en digital public affairs 

Petitieaanbiedingen zijn niet alleen fysieke momenten; ze bieden ook een kans om in het nieuws of online impact te maken. Door gebruik te maken van social media, persberichten, en video’s kan de boodschap verder verspreid worden en zo een breder publiek bereiken. 

Professionele foto’s van petitieaanbiedingen, interviews met betrokkenen, en pakkende visuals helpen om zowel de traditionele als digitale media te benutten. Bovendien kan na de aanbieding de boodschap blijvend worden versterkt door het gesprek online voort te zetten. 

Bovendien worden petitieaanbiedingen steeds vaker gecombineerd met creatieve acties of evenementen. Denk aan het aanbieden van een fysiek object, zoals een symbolisch product of kunstwerk, dat de kern van de boodschap benadrukt. Deze benadering maakt de overhandiging niet alleen (social) mediageniek, maar versterkt ook de inhoudelijke boodschap. 

Stijgende trend: toename petities 

In een tijd waarin de Tweede Kamer overspoeld wordt met informatie en waarin belangenorganisaties moeite hebben om in contact te komen met Kamerleden, bieden petities een uitgelezen kans om aandacht te trekken. De persoonlijke interactie en symbolische kracht van een fysieke aanbieding zorgen ervoor dat het lobbyinstrument aan populariteit wint.  

Conclusie 

Een petitieaanbieding is meer dan een ceremonieel moment; het is een strategisch middel waarmee een onderwerp op de politieke agenda gezet kan worden. Door een goede voorbereiding, het benutten van media, en een krachtige boodschap is het mogelijk om met een petitie een blijvende indruk achter te laten bij beleidsmakers. 

Meer weten over het vormgeven en aanbieden van een petitie? Neem contact met ons op; we denken graag mee! 

De gereedschapskist van de lobbyist 
Dit artikel is onderdeel van de serie ‘De gereedschapskist van de lobbyist’. In deze serie lichten we verschillende ’tools’ uit die lobbyisten kunnen inzetten bij het activeren van hun lobbystrategieën. Houd onze nieuwspagina in de gaten voor meer artikelen. 

©Tweede Kamer der Staten-Generaal

Op 15 november is een crisis uitgebroken in het kabinet-Schoof. Vanmiddag heeft NSC-staatssecretaris Achahbar (Toeslagen & Douane) aangekondigd op te (willen) stappen, uit onvrede over uitspraken van kabinetsleden over mensen met een migratieachtergrond. Volgens verschillende bronnen volgen mogelijk meerdere NSC-bewindspersonen haar voorbeeld. Betrokkenen houden ook rekening met het einde van het kabinet. Achahbar is formeel nog niet opgestapt, maar wacht de besprekingen met de fractievoorzitters van de coalitiepartijen af. Deze starten naar verwachting rond 18u vandaag. Met het weekend in aantocht informeren wij u hierbij over de mogelijke scenario’s voor het vervolg van het kabinet-Schoof en de gevolgen daarvan op de begrotingsbehandelingen. Maandag informeren wij u verder als er meer duidelijkheid is.  

Welke scenario’s zijn er voor het vervolg van het kabinet-Schoof? 

1. Crisis afgewend, business as usual: Een deal wordt bereikt, bewindspersonen nemen eventueel woorden terug en Achahbar blijft toch in het kabinet en deze kabinetscrisis is bezworen.  

2. Alleen Achahbar stapt uit het kabinet: Achahbar stapt uit het kabinet, maar NSC blijft onderdeel van het kabinet en draagt (op termijn) een andere staatssecretaris voor. De continuïteit van beleid blijft hiermee grotendeels gewaarborgd (behalve rond toeslagen en douane), maar er kan sprake zijn van verzwakte relaties binnen de coalitie die hun weerslag vinden op het kabinet. 

3. NSC-bewindspersonen stappen op, maar NSC blijft: Achahbar en andere NSC-bewindspersonen (zoals Judith Uitermark) stappen uit het kabinet, maar NSC blijft onderdeel van het kabinet en draagt (op termijn) andere mensen voor voor deze kabinetsposten. Een dergelijke ontwikkeling zorgt voor instabiliteit binnen de coalitie. Lobbyisten zullen aandacht moeten besteden aan de invulling van de vacante posten en de mogelijke beleidswijzigingen die nieuwe bewindspersonen met zich meebrengen.  

4. Kabinet valt, NSC stopt per direct: NSC stapt volledig uit het kabinet en de NSC-bewindspersonen stoppen per direct met hun werk. Hierdoor biedt het hele kabinet hun ontslag aan aan de Koning, maar de andere 3 partijen gaan demissionair wel door met hun werk. Bij een demissionair kabinet verschuift de focus naar lopende zaken. Dit betekent voor lobby en belangenbehartiging dat langetermijnagenda’s mogelijk worden vertraagd. Tegelijkertijd kunnen er kansen ontstaan bij het parlement, waar ad-hoc meerderheden nodig zijn. 

5. Kabinet valt als geheel, iedereen demissionair door: Het volledige kabinet biedt het ontslag aan maar de bewindspersonen (ook van NSC) zetten hun werk demissionair wel voort. Bij een demissionair kabinet verschuift de focus naar lopende zaken. Dit betekent voor lobby en belangenbehartiging dat langetermijnagenda’s mogelijk worden vertraagd. Tegelijkertijd kunnen er kansen ontstaan bij het parlement, waar ad-hoc meerderheden nodig zijn. 

6. Rompkabinet / minderheidskabinet: Een deel van het kabinet (3 of 2 partijen) gaat verder als minderheidskabinet / rompkabinet. Dit ‘extraparlementaire’ kabinet zou dan steun moeten zoeken per onderwerp in het parlement. In dit scenario zal het parlement een centrale rol spelen in de besluitvorming. Lobby-activiteiten verschuiven dan van de ministeries naar het zoeken van brede steun binnen de Kamer, inclusief oppositiepartijen. 

Wat betekent dit voor de Rijksbegroting 2025? 

De inkomstenkant van de Rijksbegroting in 2025 is op 14 november door de Tweede Kamer aangenomen, via het zogeheten Pakket Belastingplan. De individuele begrotingen van departementen echter nog niet. Dit staat gepland voor 5 december. Het is te vroeg om te voorspellen wat een eventuele kabinetsval voor deze begrotingen gaat betekenen, maar ook hier zijn enkele scenario’s denkbaar. 

Welke scenario’s voor de Rijksbegroting 2025 zijn er als het kabinet valt? 

1. Coalitie houdt elkaar vast: NSC en de andere partijen stemmen wel nog mee met de voormalige coalitiepartners.Dit scenario biedt stabiliteit en een continuering van de huidige status quo.  

2. Geen coalitiediscipline meer: NSC (en/of andere coalitiepartij) stemt niet meer mee. De coalitiediscipline is weg en voor elk amendement kan in theorie een meerderheid worden gevonden. Zonder coalitiediscipline ontstaat ruimte voor meer dynamiek in het parlement. Dit biedt kansen om via losse meerderheden invloed uit te oefenen op specifieke dossiers, maar vraagt om intensieve stakeholdermanagement en snellere besluitvorming. 

3. Uitstel tot na verkiezingen: De stemmingen en begrotingsbehandelingen worden uitgesteld tot na nieuwe verkiezingen. Dit scenario vertraagt beleidsontwikkeling en kan bestaande dossiers frustreren. Tegelijkertijd kunnen organisaties zich voorbereiden op een herijking van hun strategieën richting de verkiezingsprogramma’s van politieke partijen en de mogelijk andere politieke meerderheden na verkiezingen. 

Wij blijven u op de hoogte houden van de ontwikkelingen die voor u relevant zijn. We kunnen ons voorstellen dat u behoefte heeft om met ons te sparren over de ontstane situatie en welke gevolgen dit heeft voor uw belangenbehartiging. Neem gerust contact met ons op.

Begin juli trad het nieuwe kabinet-Schoof aan. Tijdens zijn eerste grote debat over de regeringsverklaring stond de kersverse minister-president niet alleen tegenover een felle oppositie, maar leek ook zijn coalitie niet volledig aan zijn zijde te staan. Dit maakte het eerste debat van Dick Schoof historisch zwaar. Als leider van een extraparlementair kabinet zonder duidelijke politieke kleur, werd meteen duidelijk wat dat inhield: Schoof stond er alleen voor. Tot overmaat van ramp moesten zelfs de oppositiepartijen ChristenUnie en CDA het voor de zichtbaar gespannen premier opnemen. 

Terwijl Schoof in de plenaire zaal van de Tweede Kamer worstelde om zich staande te houden, vond in een nabijgelegen commissiezaal het debat over de dreigende mestcrisis plaats met minister Femke Wiersma, die slechts twee dagen eerder was geïnstalleerd als minister van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur. Hoewel partijgenoot Caroline van der Plas aanvankelijk probeerde het debat uit te stellen, onder het mom van op te komen voor haar mensen, ging het na kritiek vanuit de oppositie toch door, zij het een dag later dan gepland. Wiersma, die nauwelijks tijd had om zich voor te bereiden, benadrukte meerdere keren dat haar plannen de komende tijd verder uitgewerkt zouden moeten worden. 

Voor nieuwe bewindspersonen zijn de eerste Kamerdebatten ongetwijfeld een zenuwslopende uitdaging, vooral voor degenen met weinig politieke ervaring. De aftrap van deze debatten ligt, inmiddels traditiegetrouw, bij de nieuwe premier. Deze wordt tijdens het debat over de regeringsverklaring stevig op de proef gesteld. In de negentiende en vroeg-twintigste eeuw was het echter nog niet gebruikelijk dat nieuwe kabinetten zich presenteerden door middel van een dergelijk debat. Destijds bood de troonrede de eerste gelegenheid voor parlementsleden om vragen te stellen aan de nieuwe bewindspersonen, wat gebeurde in het kader van een zogenaamd ‘Adres van Antwoord’. Toen Thorbecke in 1849 zijn eerste kabinet introduceerde, deed hij dat met slechts vier woorden: “Wacht op onze daden.” Deze woorden golden nog lange tijd voor nieuwe kabinetten. 

Kabinet de Geer 1926 

In 1926 was minister-president Dirk de Geer de derde premier in de geschiedenis die een regeringsverklaring aflegde. Net als Schoof was De Geer partijloos, en werd zijn kabinet als extraparlementair beschouwd. Tijdens zijn eerste debat ging De Geer in op de lange, en bovendien geheime, formatie die tot zijn kabinet had geleid—een kabinet dat buiten de fracties om was gevormd. Als demissionair minister van Binnenlandse Zaken had De Geer het kabinet samengesteld zonder de toenmalige voorzitter van de ministerraad, Hendrik Colijn, op de hoogte te stellen. Het kabinet-De Geer werd met weinig enthousiasme ontvangen en De Geer kreeg tijdens zijn eerste optreden in de Kamer dan ook scherpe kritiek te verduren. Ook zijn partijloosheid zorgde ervoor dat hij op weinig initiële steun kon rekenen.

Kabinet-Colijn V 1939 

In 1939 kregen de pas aangetreden bewindspersonen van het kabinet-Colijn V geen enkele kans om zich voor te bereiden op hun eerste Kamerdebatten. Reeds tijdens het debat over de regeringsverklaring werd het kabinet door een ingediende motie, die het aantreden van het kabinet afkeurde, tot aftreden gedwongen. Het minderheidskabinet kon op te weinig steun rekenen om aan te blijven. Kabinet-Colijn V trad aan op 25 juli 1939 en werd al twee dagen later, op 27 juli, demissionair. Vele jaren later, in 2022, werd voor de tweede keer in de geschiedenis tijdens het debat over de regeringsverklaring een motie van wantrouwen ingediend tegen het gehele kabinet. Geert Wilders van de PVV probeerde op die manier het aantreden van Rutte IV te verhinderen, maar zijn motie kreeg geen meerderheid. Ook Dick Schoof werd deze zomer tijdens zijn eerste debat geconfronteerd met een motie van wantrouwen tegen zijn kabinet, ingediend door de Partij voor de Dieren en DENK. Tevergeefs, net als in 2022 werd ook deze motie verworpen. 

Regeringsverklaring kabinet Colijn V – Bron: Nationaal Archief 

Rutte I 2010 

Als voorganger van Schoof, had Mark Rutte zijn eerste debat als premier in 2010, tijdens de regeringsverklaring van Rutte I. Rutte kon tijdens dit debat op lof rekenen om zijn stijl, van zowel zijn coalitiegenoten als de oppositie. Zijn eerdere ervaringen als staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zorgden er wellicht voor dat hij met meer ervaring op zak aan zijn eerste debat als premier begon dan premier Schoof. Een ander essentieel verschil tussen de twee (oud-)premiers is dat Schoof tijdens de verkiezingen van november nog een grote onbekende was. “Het voelt toch een beetje gek dat een ongekozen ambtenaar vanuit het niets premier is geworden”, is hoe Rob Jetten van D66 het formuleerde tijdens Schoof zijn eerste debat. Binnen de coalitie van Schoof I was de wens voor een partijloze premier echter groot. Wellicht kan het Schoof zijn partijloosheid hem in de toekomst nog van pas komen. Aanstaande week krijgt de kersverse premier tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen een tweede kans om te bewijzen of een ongekozen en partijloze premier in staat is dit land te leiden.